Landgoed Zuylestein ligt op de grens van Amerongen in Leersum op de Utrechtse heuvelrug en heeft een tuin en moestuin met architectonische details uit de 17e eeuw.
Achtergrond
Aan het einde van de 14e eeuw wordt het huis al genoemd in een leenregister van de Bisschop van Utrecht. In 1630 werd Frederik Hendrik van Oranje eigenaar van het landgoed, hij betaalde hiervoor 35.000 gulden. Hij laat het kasteel grondig verbouwen, tot een vorm die het tot de 20e eeuw zal houden.
De meeste eigenaren van het landgoed verblijven in Engeland of op kasteel Amerongen en veranderden weinig aan Zuylestein. Daardoor is het landgoed niet aangepast naar de, in de 19e eeuw populaire, Engelse Landschapsstijl. Het bleef een historisch renaissance park en behield zijn klassieke vormen en structuren.
Het landgoed
Het monumentale huis Zuylestein uit de 17e eeuw bestaat niet meer. Het werd op 24 en 25 maart 1945 door twaalf geallieerde jachtvliegtuigen gebombardeerd, in de hoop een SS-commandant te treffen, die echter op dat moment niet aanwezig was. Tussen 1981 en 1983 is er vlakbij de plek van het oude kasteel een nieuw landhuis gebouwd door de familie De Brauwere-Van Aldenburg-Bentinck. Momenteel is Jemima de Brauwere eigenares van het landgoed.
Het landgoed is ongeveer 120 hectare groot. In de monumentale Portierswoning, bij de entree van het landgoed, is restaurant Nassau Zuylestein gevestigd. Verderop staat het nieuwe landhuis en een historisch poortgebouw, dat deels wordt verhuurd voor overnachtingen. Daarnaast is er een jachthut die als vergader- en logeerlocatie wordt verhuurd. De oranjerie doet dienst als landgoedwinkel en theehuis. Ook is er een schaapskooi. Verder heeft het landgoed een gerestaureerde boerderij met stalgebouw.
Naast de gebouwen bevat het landgoed een uitgebreid bosgebied, dat door bomenlanen wordt afgebakend in vakken met naald- of loofbomen. Natuurlijk heeft dit landgoed ook een moestuin, die aan drie zijden is ommuurd. Verder is er een landgoedwinkel en een moderne webshop.
De eetbare tuin
Uit de tijd dat Zuylestein een oranje-landgoed was, is een gravure bewaard gebleven van Daniël Stoopendaal met details hoe de moestuin er in 1710 uitzag. In 2015 is de moestuin op het landgoed gerestaureerd, precies naar de beelden op deze prent. Hoe cool is dat!
Hypermoderne technieken en een oude prent
Eigenaresse Jemima de Brauwere, die naast beheerder van het landgoed tevens architect is, vertelt hoe ze zich heeft uitgeleefd op deze prent. Via RijksStudio van het Rijksmuseum heeft ze een digitaal bestand in hoge resolutie aangevraagd. Dat is ingelezen in Photoshop, waarbij het perspectief kan worden gecorrigeerd zodat de exacte maten weer te achterhalen zijn. Bovendien werd door inzoomen op het digitale bestand enorm veel details zichtbaar: ‘ik kon zien welke terracotta tegels er zijn gebruikt’.
Op de prent is te zien dat fruitbomen waren geïntegreerd in de moestuin van Zuylestein. Dat kwam niet veel voor, meestal werd fruit gekweekt als leifruit of in een aparte boomgaard. Fruitbomen langs een moestuin zijn destijds gedurende een korte tijd populair geweest in Frankrijk en de klassieke prent laat zien dat dit op Zuylestein ook werd toegepast.
Fruit was je juwelenkistje
Fruitbomen waren destijds veel meer dan alleen een boom. De collectie fruitbomen in je tuin werd gezien als een juwelenkistje: met bijzonder fruit kon je pronken en liet je zien dat je modern en rijk was. Landgoederen probeerden bijzondere soorten te kweken en hun fruit of groentes al vroeg in het seizoen als eerste te kunnen serveren. Tuinbazen waren helden, vergelijkbaar met de chef koks van tegenwoordig.
Fruitbomen rond de moestuin 
Kweepeer langs de borders 
Bijzondere vorm
De architect begrijpt de raadsels van die eeuwenoude prent
Briljant is hoe de Brauwere via de prent heeft achterhaald welke vorm fruitbomen er rond de moestuin stonden: ‘Ik kon aan de vorm van de schaduw zien, dat het leek te gaan om fruitbomen in een afgeplatte waaiervorm. Volgens een fruitbomen-expert kon dat helemaal niet, omdat die bomen niet in Nederland bekend waren en een slecht rendement zouden geven. Toen zijn we naar een eeuwenoude kwekerij in Frankrijk gegaan. Een familiebedrijf dat al bestaat sinds 1650 en ook aan de tuinen van Versaille levert. Die kweker wist precies om welke bomen het ging. Zulke bijzonder waaiervormige afgeplatte bomen bleken dus wél te bestaan.’ Een prachtig verhaal. Het wordt nog mooier, want bij de rondleiding door de moestuin staan we zelf náást de bomen met deze bijzondere vorm, die nu weer in de gerenoveerde moestuin prijken.
Architectuur in de moestuin
Architect en landgoedbeheerder de Brauwere laat vol enthousiasme zien waarom de vorm van de bomen zo bijzonder is: op de dwarspaden zie je vrijwel geen moestuin, omdat de bomen naar elkaar toegroeien en de tuin grotendeels aan het zicht onttrekken. Maar loop je over de lengtepaden, dan vormen de bomen coulissen, waartussen je steeds een ander zicht op de moestuin hebt. Een waar architectonisch hoogstandje in moestuinland uit de 17e eeuw, dat vandaag de dag weer is te beleven op Zuylestein.
De Oranjerie, die in 1710 ‘speelhuis’ wordt genoemd 
Rijpe spagetti-pompoen 
Wat is toch die vreemde plant?
Naast de bijzondere waaiervormen, was er nog iets vreemds te zien op de oude prent uit de zeventiende eeuw: een soort stokachtige plant. Zou het hier gaan om rozen, die als signaalplant dienden om luizen weg te vangen van de moestuin? Maar ook hier had de oude Franse kwekerij de oplossing. Het bleek te gaan om een ‘cordon verticale’, een bijzondere snoeivorm van de appelboom waardoor één verticale stam ontstaat zonder zijtakken waarbij de appels direct aan de stam groeien. De vorm vereist vaak snoeien, circa zes maal per jaar, maar levert prima rendement. ‘Bovendien ziet het er prachtig uit, die appels direct aan de stam’, vertelt De Brauwere enthousiast. In de moesttuinen van Versailles, de “potager du Roi“, staat deze vorm tegen een muur; bij Zuylestein staan deze bomen als losse zuilen in de tuin.
Hotel voor oorwurmen, bestrijden luizen 
Klassieke leifruitvorm, typisch 17e eeuw 
Bijenkasten
Geen kruiwagens, maar flaneren als ontwerpprincipe
De huidige moestuin heeft vele bijzonderheden, zoals de brede padenstructuur. In Nederland zijn paden in een moestuin meestal zo ruim dat twee kruiwagens elkaar kunnen passeren. Bij Zuylestein zijn de paden een stuk breder: wel 5,5 meter. Er moest met hoog bezoek worden geflaneerd op ruime paden met mooie zichtlijnen.
Produceren voor de Oranje-kastelen
Bijzonder is dat de moestuin er niet alleen mooi uit moest zien, maar ook voor volop productie moest zorgen. Er werd in voorbije eeuwen meer geproduceerd dan voor het landgoed zelf nodig was en producten van Zuylestein werden geleverd aan de Oranje-kastelen in het westen van het land. Tegenwoordig is productie nog steeds belangrijk. De landbouwwinkel verkoopt volop oogst, klanten kunnen een groente-abonnement voor 10 of 20 weken nemen, of bestellingen plaatsen via de webshop en deze ophalen in de winkel.
Klassieke en moderne technieken naast elkaar
Ook tegenwoordig gaan productie en ontwerp nog steeds hand in hand in de moestuin, waarbij wordt gewerkt volgens biologische en circulaire principes. Zowel klassieke als moderne technieken worden ingezet. Zo staat er aan de ene kant van de moestuin een robot voor pixelfarming, in samenwerking met de Universiteit Wageningen, terwijl aan de andere kant hazelaar-takken uit het bos worden hergebruikt.
Robot voor pixelfarming 
Hazelaaruitlopers voor de erwten 
Hazelaartakken als bonestaken
De robot die soms wat in de war raakt
De robot voor pixelfarming, die is neergezet in een samenwerking met de Universiteit Wageningen, beslaat een gebied van een aantal vierkante meters dat virtueel is verdeeld in vakken van 50 centimeter doorsnede. In elk vak kan de robot verschillende gewassen automatisch zaaien en bewateren. Daarbij houdt de robot rekening met gewassen die elkaar goed verdragen. Ook houdt de robot bij of er onkruid opkomt, dat vervolgens volautomatisch wordt weggesneden. Helaas werkt dit nog niet feilloos. Zo begrijpt de robot niet dat een klein zaadje kool kan uitgroeien tot een groot blad, en drukt hij dat braaf weg.
De Brauwere vindt de moderne robot voor pixelfarming niet in strijd met het klassieke ontwerp van de moestuin: ‘Vroeger waren tuinbazen met innovatie bezig en probeerden ze volop nieuwe dingen uit.’
Vogels verjagen en lokken
Naast hypermoderne technieken wordt ook klassiek vakmanschap ingezet. Zo worden hazelaartakken uit het bos gebruikt als steun voor de bonen en gevlochten tot randen van de composthoop. Aan een grote blauwe stok hangt een vliegertje met een roofdier: ‘Die houdt de duiven weg en dat werkt prima’, volgens de Brauwere. Maar vogels zijn ook welkom. Zo staan er grote stokken waar roofvogels op kunnen landen, om de muizenpopulatie in toom te houden. En er hangen nestkastjes voor kleinere vogels, waar bovendien de namen van sponsors op vermeld staan. Een charmante manier om sponsors zichtbaar te maken.
Zichtbare sponsors 
Nestkastjes 
Stok voor roofvogels
Oergranen op natuurgrond
Naast een moestuin heeft Zuylestein bosbouw en landbouw. Zo is er een gebied met stroken waarop onder andere oergranen worden geteeld. De granen worden in een molen in Amerongen (Maallust) gemalen, waarna een bakker in Rhenen er brood van bakt dat door restaurants wordt gebruikt en ook weer in de landgoedwinkel en webshop op het landgoed wordt verkocht.
Mooi is dat bij de teelt van deze granen gebruik wordt gemaakt van strokenteelt, die goed is voor het land en de biodiversiteit en zonder gewasbeschermingsmiddelen een hoger rendement geeft dan de volveldse biologische teelt
Varkens als bosbeheerder
Een prachtig aspect van de duurzame landbouw zijn de zestig bosvarkens en biggetjes, die in door schrikdraad omheinde vakken in het bos vrij rondlopen, wroeten en eten van braamstruiken, exoten, en eikels. Kleine boompjes van twee jaren oud laten de dieren staan, ze zijn dus niet schadelijk voor de natuurlijke verjonging van het bos. Met hun gescharrel zorgen de varkens voor biodiversiteit en hebben ze een goed leven. Regelmatig wordt één van de varkens geslacht, waarna het vlees in de landgoedwinkel en in de eigen webwinkel wordt verkocht.
Duurzaam beheer werkt beter
In een online artikel van SKBL vertelt De Brauwere over het beheer van het landgoed op duurzame manier, met schapen: ‘Drie keer per jaar komt er een schaapskudde de lanen begrazen. Er wordt mooi vlak afgegraasd en het effect lijkt beter dan maaien met de bosmaaier zonder schade aan de jonge bomen. De begroeiing komt minder snel terug en sommige ongewenste planten verdwijnen helemaal.’
Vol plannen voor de toekomst
Zijn een moestuin, bosbouw met varkens en de teelt van oergranen veel werk? Natuurlijk. Maar er blijft ruimte voor nieuwe ideeën. Zo wil De Brauwere in een deel van de tuin waar vroeger ook fruitboompjes stonden, een boomgaard voor ciderfruit (ja, geen citrusfruit) aanleggen. Echte cider wordt namelijk niet gemaakt van gewone appels. Daarvoor worden minstens vijf verschillende soorten fruit gebruikt, waaronder appels met een hoog tanine gehalte. Het is de bedoeling dat hiervoor rassen uit Bretagne worden gehaald die worden geënt op Nederlandse onderstammen. We begrijpen het al: we moeten hier regelmatig terugkomen, om te volgen hoe deze klassieke Hollandse renaissancetuin zich blijft ontwikkelen.
Jemima de Brauwere 
Sla oogsten voor de winkel
Hoe doen ze het?
De moestuin en het landgoed worden beheerd door één tuinbaas die in de zomermaanden voltijds in de moestuin werkt. In het najaar en de winter werkt hij ook in het bos en doet hij bosbouw voor externe partijen. Het is de bedoeling dat de kosten voor het onderhoud van de moestuin, zoals arbeid, zaden en gereedschappen worden terugverdiend met de opbrengst uit de tuin.
Naast de tuinbaas besteed eigenares Jemima de Brauwere veel tijd aan het landgoed en de moestuin. Zij maakt bijvoorbeeld plannen voor de strokenteelt van oergranen, terwijl de tuinbaas de rotatie van gewassen in de moestuin plant.
De tuinbaas en eigenares worden ondersteund door een groep van zo’n 30-45 vrijwilligers die in de moestuin, de landgoedwinkel en het bos werken. Vrijwilligers zijn afkomstig uit de hele regio en de tuin heeft ook vrijwilligers uit het AZC in Leersum. Extra vrijwilligers zijn uiteraard altijd van harte welkom om te helpen bij het onderhoud en nieuwe initiatieven in deze mooie tuin.
Bronnen en meer lezen
* De eigen website van landgoed Zuylestein, de moestuin en bosvarkens.
* Wikipedia over huis Zuylestein.
* Interview met Jemima de Brauwere op de site van Stichting Kastelen, Buitenplaatsen en Landgoederen.
* Eigen bezoek aan het landgoed op zondag 27 september 2020, met een uitgebreid gesprek en rondleiding met eigenaresse van het landgoed Jemima de Brauwere.
De tuin is op vrijdag en zondag te bezoeken tussen 11.00 en 17.00 Het is dan ook mogelijk groente en andere landgoed producten te kopen, koffie met wat lekkers te nuttigen of een eenvoudige lunch te gebruiken. Kijk voor actuele openingstijden op http://www.landgoed-zuylestein.nl of op Facebook.
Eetbare kasteeltuin 